14 feb 2006

Ne Sinti (achtu takutun)

Ejelut
Tajtzin Juan Salas, se Nawataketza ipal Meshijku, kichiwki contar ini tay nemi katani tik ne Nawataketzalis ipal ne tejtechan Mekayapan wan Tatawikapan de Juarez (tik ne taltakutun Veracruz). Ne Instituto Lingüístico de Verano en México kitalijtuk tik se amat itukay Iga Nesi' Sinti ("Ken Nesik Ne Sinti"). Nepa katani weli tikita ne achtu iswat ipal ne amatzin tik ne Meshijikataketzalis pal uni techan, wan welit tikitat muchi tik matapan. Nikan ankipiat patatuk tik Nawat ipal Kuskatan. Ashan semaya niaw nimetzinmaka ne achtu takutun ipal ne cuentoj, ma te muchiwa sea weyak.


Ne Sinti Wan Ne Tzunpupu

Inat ka ikman teuk muishmati katka ne sinti, semaya nemik se takat kipia wey tumin, kipiatuya muchi ne sinti tik ishajkal. Ne kiantuya pal te aka kimati ka yaja kipia.

Se tunal ne tzunpupumet kishkejketzket kan nemi inashtuk ne sinti. Ika ne itekuyu kipachiwia uni sinti ka tunal, te aka welituya kalaki, wan ne tzunpupumet kalakket ka tayua kan nemituya chiupi kuyuntuk ne kal. Nemanha ne itekuyu ne sinti kishkejketzki ka ne itawial kashawi nemi ijtik ne kujkushtal.

Yaja ka ichan kipiatuya se pesut, se kujtankuyamet, se masat wan sejse takwalmet pal kipalewiat. Kwakuni kituktij ne pesut wan ne kujtankuyamet ma kipachiwikan ka tayua pal kitat ká kalaki kichteki ne sinti. Nemiket tajpiat muchi ne tayua wan kitaket ka te aka kalak tik ne tenkal.

Kwak tanesik, ne itekuyu ne sinti kishkejketzki ka ne itawial muchtektuk senpa! Kwakuni kinhajwak ne pesut wan ne kujtankuyamet:

—Anmejemet —kinhilwij —te tatka anmupatiw pal antapachiwiat, ika ne tawial muchtek senpa, ukchiupi kashawtuk ijtik ne kujkushtal. Yajika, ashan ka tayua niaw niktalia pal tajpiat ume tekwisij.

Kwakuni kinnutzki ne ume tekwisij, kinhilwij:

—Shikitakan, nikan nimetzinnutztuk ka anmejemet anyawita ankipiat anmutekiw ken ajalguacil. Maka shumet shikuchikan! Tiawit tikitat ká kalaki nemi ka tayua kishtia ne tawial.

Kwakuni inaket yejemet:

—Yek nemi. Tiawit tinakat ashan ka tayua tel.

Kwakuni, ka tajkuyua se yejemet nakak tik ne tenkal wan ne seuk tik ne ujti kan weli muita su aka nejnemi pal techteki. Ne nakak ka tenkal te kitak tatka; te kishkejketzki ka ne kalijtik nemita ne techtekinimet. Ne nemituya tik ne ujti kukuchki se ratojchin wan te kishkejketzki ka panuket ne techtekinimet.

Kwak walisak, kitak nemanha ka uni witzet sejse tzunpupu kijkimilijtuk iwan tajtawial. Kwak ajsik itech yaja ne se, kitzajtzilij:

—Ken ijtuk, numanuj tzunpupu. Kan tinentuk? Tikitakan: tay tikwika ne? Aj! Taja ne tikichteki ne tawial!

Ne seuk alguacil tik ne tenkal kishkejketzki nusan wan ajsik itech. Kilwij ikunpa:

—Wetztiwita ne techtekinimet! Nikan nikpia! Taja shikitzki se! Maka shikmakishti!

Kunij kitajtanilijket:

—Taja, manuj tzunpupu, ká metztuktij ma shikichteki ne tawial?

Inak:

—Naja te aka nechtitanij, naja nusel ninak ika nukniwan mayanat.

—Baj, yek nemi, —kilwij ne tekwisij, —shinechilwitili kan tikalak. Tipan tiawit tikitat ne nutekuyu.

Kwakuni kitzkij tik imey, iwan muchi ne itajpal, tik itajku ne tzunpupu. Kilwij:

—Nikan tiaw tinaka hasta ma shina la verdad!

Kwakuni inak yajane:

—Maka shinechpitzini sujsul ika tinemia tinechmiktia! Mukutuntuk ne nutajku!

Inat ka ikman ne tzunpupu te kenha ken ashan, ka ashan tajkupitzawak; kipiatuya parejoj muchi iweyka. Uni kichiwilij ne tekwisij ka kipitzinij iwan muchi itajpal. Yajika ashan tajkupitzawak ne tzunpupu.


  • ichteki robar
  • inashtuk escondido
  • -ishkejketza darse cuenta
  • kashawi menguarse, disminuir
  • kiantuya lo había recogido
  • kijkimilijtuk cargados
  • kinhajwak los regañó
  • kitzajtzalij le gritó
  • kujtankuyamet jabalí
  • kuyuntuk perforado, agujereado
  • makishtia soltar (de la mano)
  • matapan internet
  • muchtektuk ha(bía) sido robado
  • ne nakak ka tenkal el que se quedó en el patio
  • pachiwia vigilar
  • pesut pizote, tejón
  • pitzinia apretar
  • shajkal rancho
  • shikitzki ¡agarrá!
  • shinechilwitili muéstrame
  • tajpal fuerza
  • taltakutun departamento, estado
  • tanesi amanecer
  • tawial granos de maíz
  • techteki = ta- + -ichteki, robar
  • techtekini ladrón
  • tekwisij cangrejo
  • tikitakan veamos
  • tzunpupu zompopo, hormiga grande
  • uni witzet allá vienen
  • walisak se despertó

No hay comentarios: